Toen ik nog van niets wist, lag de stilte als een stolp over ons dorp. Zo, in de duisternis, leek het of de boerderijen na zonsondergang heimelijk vergroeiden met de aarde. Alles was bewegingloos en in zwart gedompeld. De heuvels verderop kon ik slechts raden.
Ik weet niet meer waarom ik die nacht buiten was. Waarschijnlijk moest ik een koe uit een greppel bevrijden. Mijn vader had zijn snurken even onderbroken om me dat op te dragen. Even vanzelfsprekend was ik uit de bedstee opgestaan en had ik het zachte huilen van de zoveelste hongerige zuigeling achter me gelaten. Zo was het altijd gegaan. Zo zou het altijd zijn gegaan. Maar toen ik door het natte gras terugliep naar de boerderij en de kilte als een slang langs mijn enkels sloop, dwaalde mijn blik naar de sterren, dat gewelf van knipogend licht dat alles tot zwijgen bracht. Juist op dat moment sloeg de kerkklok vier uur. Dat herinner ik me nog wel precies. Vier keer ging een rilling door me heen, een rilling die ik niet kende. Ineens was er die vraag, die langs mijn ruggengraat omhoog leek te zijn gekropen: waarom? Ik wilde weten, moest weten, ik voelde dat het moest. Ik zag de vage contouren van de torenspits hemelwaarts reiken. In die beweging, wist ik, lag het antwoord besloten.
Mijn hart galoppeerde in mijn keel toen ik met mijn handen naar de deur zocht. De stenen van de kerkmuur waren nog warm alsof ze zich de hitte van de dag herinnerden. In mijn hoofd was het merkwaardig leeg zodra mijn vingers eindelijk het hout voelden. Er zou geen terug zijn, besefte ik. Had ik daar vrede mee? Als ik de tijd terug kon draaien, wat niet kan, was ik dan op mijn schreden teruggekeerd?
Ofschoon de dorpelingen zich slechts op zondag in de kerk begaven, leek de klokkenluider niet verbaasd me te zien. Door het kaarslicht leek het of delen van zijn gezicht in brand stonden. Dan dansten er weer grillige schaduwen overheen. Kort, heel kort maar, rustten zijn ogen op de mijne.
'Jean-Pierre,' constateerde hij en gebaarde me te gaan zitten, hetgeen ik, schrijlings op een bank tegenover hem, deed. Ik verbrak het daaropvolgende zwijgen.
'Hoe weet je wanneer je de klokken moet luiden?'
Hij glimlachte - had hij ook die vraag verwacht? - en pakte van achter zijn rug een zandloper.
'Hier,' zei hij en gaf het instrument aan mij. 'Voorzichtig. Als je hem breekt, zijn we de tijd kwijt. En je moet hem rechtop houden. Want anders gebeurt hetzelfde.'
Ik hield het ding vlak voor mijn ogen. Mijn mond was opengevallen, merkte ik. De zandkorrels persten zich haast ongemerkt door het nauwe glas heen. Waren ze er eigenlijk wel? Alleen aan de onderkant, waar langzaam een bergje ontstond, was er het bewijs voor hun bestaan. 'Het lijkt wel een riviertje,' zei ik, 'een onzichtbaar riviertje.'
'Precies,' zei hij, 'de tijd is een stroom. In dit geval een die precies een half uur duurt. Als al het zand erdoorheen is gelopen, is het tijd om de klokken te luiden.'
'Maar…'
Ook mijn volgende vraag stond kennelijk al vast. De klokkenluider beduidde me met zijn handpalmen te zwijgen. 'Hoe ik zeker weet dat ik op het juiste moment de klokken luid? Ik kan naar buiten gaan, mijn oren te luisteren leggen. Misschien hoor ik de klokken van onze buurdorpen dan wel. Maar wat als ook zij…? Nee, als ik echt ga twijfelen, kijk ik omhoog, naar de sterren.'
'De sterren?' vroeg ik.
'Goede klokkenluiders kunnen aan de hand van de stand van de sterren het uur bepalen,' zei hij en leunde vergenoegd achterover. Even duizelde het me 'Dus…', stamelde ik.
De klokkenluider knikte. 'Alles is in beweging, mijn beste Jean-Pierre, ook de sterren. Of wat had jij dan gedacht, dat de aarde zich kantelt soms?' Hij lachte zo hard dat zijn stem weerkaatst werd door de muren en het plafond. Ik weerstond de neiging om me te bukken.
Ik slikte. 'Daar heb ik eerlijk gezegd nog nooit over nagedacht,' moest ik toegeven.
'Tja, Jean-Pierre, en overdag raadplegen we, zoals je nu al kunt raden, de stand van de zon.'
Ik knikte. 'Dus de tijd ligt vast,' dacht ik hardop.
'Dat is nu wat je noemt een paradox,' grijnsde de klokkenluider.
'Een wat?' vroeg ik. Hij glimlachte. 'Als je wilt weten wat dat is, zul je monnik moeten worden.'
Monnik werd ik. Ik vroeg en kreeg toestemming van mijn vader - zonen zat, weer een mond minder te voeden - en toog voor het eerst in mijn leven de wijde wereld in. Het was een merkwaardig gevoel om alles dat me vertrouwd was de rug toe te keren. Ik moest me dwingen niet om te kijken. In plaats daarvan speurde ik naar gunstige voortekenen. Dat had ik beter gelaten. Eenmaal kruiste een zwarte kat mijn pad en toen ik de stad naderde, werd ik vanuit een boom die zijn dode takken als radeloos naar de hemel uitstrekte, gadegeslagen door een raaf. Pas toen ik voorbij was, begon de vogel te krassen. Het geluid hing als een donderwolk boven het land. Ik huiverde, zonk op mijn knieën en bad God me bij mijn beproevingen terzijde te staan. Nog was het daarmee echter niet gedaan. Ik moest, of ik wilde of niet, de stad nog door. In mijn dromen ben ik vaak bij de poort omgedraaid en terug gelopen naar waar ik vandaan kwam. Verhalen had ik wel over de stad gehoord. Groot zou het er zijn, vooral dat. Toch waren het niet al die opgestapelde stenen waarvan ik schrok. Het waren juist de muren van mensen die me onzeker maakten. Mensen die me niet groetten, mensen die me niet eens aankeken, mensen die mijn blik vermeden. En dan waren er nog de bedelaars, in lompen gehulde schepsels met pokdalige gezichten die me uitscholden als ik hen niets gaf. Ik was blij dat het, eenmaal de stadspoort voorbij, rustiger werd. Een misrekening. Het was maandag, de dag dat de stedelingen hun afval op straat pleegden te gooien, wat ik toen nog niet wist. Mijn schoenen waren er niet voor gemaakt om over kasseien te lopen. Bovendien maakte ik me zorgen over mijn plunjezak. Ik had gehoord van gauwdieven. Zo, iedere tel schichtig om me heen kijkend, bij iedere stap de groeiende blaren op mijn voeten voelend, werd ik bedolven onder een regen van etensresten en poep. Achteraf was dat het begin van mijn catharsis. Ik zou nog vaker lijden voor ik van de kennisboom mocht plukken. En erna zo mogelijk nog meer.
Het klooster bereikte ik pas tegen de avond. Zonder omhaal van woorden kreeg ik een deken en werd me een cel toegewezen. Daar moest ik net zo lang verblijven tot ik één zou zijn met God, werd me verteld. Ik had geen flauw benul van wat me te doen stond. Het was er koud. De deken bood nauwelijks warmte. Rillend sleet ik er mijn dagen. Slechts een kleine opening in de muur, te hoog om erdoorheen te kunnen kijken, gaf een idee van het verstrijken van de tijd. Soms, als de zon scheen, werd licht in de cel geworpen, dat steeds de vorm van een driehoek had die zich langzaam uitrekte en al maar rossiger werd, over de muur naar boven sloop om uiteindelijk te vervagen. Daar staarde ik maar naar, kauwend op het droge brood dat een keer per dag zonder een woord door een luik aan me werd gegeven. Was die driehoek God, moest ik me daarmee vereenzelvigen? Dat kon niet zo zijn, meende ik. God was immers alom aanwezig. Als het bewolkt was, ontbrak mijn enige metgezel en was de cel overdag in een grauw halfduister gehuld. Op die dagen betrapte ik mezelf op de lust te schreeuwen. Had ik spijt van mijn besluit? Ik weet het niet. Ik denk dat ik het gevoel wilde hebben dat ik er nog was, hoewel waarschijnlijk niemand mij had kunnen horen. Het was stil, stiller dan stil, maar van een geheel andere orde dan de stilte die ik van mijn geboortegrond kende. Daar was de stilte als water dat tot ijs was gestold. In de cel was de stilte een helder stromend beekje dat stukje bij beetje een belofte begon in te houden. Gaandeweg ging ik erin op, ontstond vrede in mij. Ik ademde stilte, ademde God.
Soms, als ik somber ben, kan ik hevig terug verlangen naar die kennismaking met het kloosterleven, toen ik nog dacht dat mijn hoofd slechts plaats zou bieden aan het goede.
Ik heb geen idee hoe lang ik in mijn cel heb verbleven. Het moeten weken zijn geweest, misschien zelfs maanden. Toen de deur eindelijk open zwaaide, ontmoette ik de abt voor het eerst. Er viel geen woord. Hij keek me onderzoekend aan, las kennelijk in mijn ogen dat het goed was en noodde me met een handgebaar uit hem te volgen.
Door lange gangen ging het, terwijl flarden gezang me als sluiers omhelsden. Daarna kwamen we in een galerij die tussen de pilaren door uitzicht bood op de binnenplaats. Monniken waren er bezig te schoffelen. Eindelijk zag ik de hemel weer, waar schapenwolken elkaar tomeloos achterna joegen. Vroeger had ik er vaak naar gekeken zonder het schouwspel echt te zien. Op dat moment was het een geschenk dat mijn ogen vochtig maakte. Mijn hart bloeide op als de bloemen waartussen ik de monniken onkruid had zien wieden.
Samen met enkele anderen in wier ogen ik het langdurige verblijf in een eenzame cel herkende, moest ik in de kloosterkapel knielen. Mijn hoofd werd kaal geschoren en ik kreeg een pij. Ik was monnik! In een gebed dankte ik God vurig, zo vurig als iemand doet die nog niet weet wat weten vermag. Ach, wie zal het een jongeling als ik was euvel duiden dat hij zich verheugde op wat komen zou?
Jaren gingen voorbij. Aanvankelijk mocht ik niet meer doen dan het land bewerken, van het krieken van de dag tot het vallen van de avond, in weer en wind. Alleen de zondagen bracht ik binnen de kloostermuren door, meestentijds op mijn knieën. Gesproken werd onderling nauwelijks. De stem diende voor God gereserveerd te blijven. Ik kan me nog herinneren dat ik, hoewel ik geen woord Latijn verstond, al wel helemaal in staat was gebeden in die taal op te zeggen, zelfs in gedachten. Daaraan dankte ik waarschijnlijk dat ik uitverkoren werd en lezen en schrijven mocht gaan leren.
De mooiste tijd van mijn leven brak aan. Het was alsof ik nog dichterbij God kwam als ik Zijn Woorden las in plaats van hoorde. Liefdevol en minutieus kopieerde ik ze. Soms deed ik wel een week over een enkele kapitaal. Zo Zijn Woord mogen verspreiden stemde me innig dankbaar. Ik wilde mijn leven eraan wijden. Maar toen sloeg de Duivel toe, zoals Hij altijd toeslaat op momenten dat je het juist niet verwacht.
Op een dag moest ik tijdens het werk in slaap zijn gevallen. Eenmaal wakker geschrokken, ontdekte ik inktvlekken op mijn mouw die bij nader inzien nog als letters te herkennen waren. Ik nam een blanco vel en drukte mijn mouw erop. Het resultaat was nog steeds leesbaar. De adem werd me benomen. Ineens schoot me een manier te binnen om Gods Woord te kopiëren, zonder dat er nog zoveel monniken aan te pas zouden behoeven te komen. Wanneer ik letters uit hout zou snijden en die dan met inkt besmeerde, kon ik papier ermee bedrukken. En dat niet één keer, maar meerdere malen!
Ik besprak het idee eerst met een andere monnik. Samen probeerden we het procedé uit. Na ettelijke pogingen slaagden we erin met tafels waarin wij houten letters stopten, teksten te drukken zonder inktvlekken. Sprakeloos zegen we op onze knieën om God voor de gave te bedanken. Daarna haastten we ons naar de abt, vervuld van gevoelens van trots en devotie.
Hij hoorde ons gloedvolle betoog zwijgend aan. Ook onze demonstratie leek geen indruk te maken.
'Wat vindt u ervan, vader?' vroeg ik bedeesd.
Hij slaakte een diepe zucht. Zijn gezicht stond ineens vermoeid. 'Verbranden,' zei hij toen - meer niet - en gebaarde ons te vertrekken.
'Maar waarom?!' vroeg ik.
Nogmaals zuchtte de abt. Het leek alsof zijn ogen helemaal schuil gingen achter de grijze, borstelige wenkbrauwen. 'De duivel moet in je gevaren zijn, frater. Wees blij dat ik je niet meteen uit de orde ontsla.'
Mijn gepijnigde gelaat moest hem iets milder hebben gestemd. 'Denk na, frater,' sprak hij, 'denk goed na over de gevolgen van je uitvinding. Dat is alles wat ik je verder te zeggen heb. Vooruit, uit mijn ogen nu!'
De abt is reeds lang geleden in God ontslapen. Nu, ja, nu begrijp ik wat hem op die vermaledijde dag bezielde. Maar toen we met hangende schouders onze cellen opzochten, nadat we hadden gedaan wat ons bevolen was, stond het huilen me nader dan het lachen. Welke gevolgen kon mijn uitvinding hebben, behalve dan dat het Woord van God op een veel grotere schaal verspreid kon worden? Ik bad die avond langdurig, maar ook mijn gebeden vermochten me niets wijzer te maken.
's Nachts kon ik de slaap niet vatten. Ik stelde me voor hoe Gods Woord dankzij mijn uitvinding duizendvoudig rond ging tot zelfs ongeletterden ermee kennis konden maken. Want dat, zo bedacht ik, was misschien waarop de abt had gedoeld: meer boeken betekende dat ze meer werden gelezen. Velen zouden zoals ik het geluk mogen proeven om Gods Woord rechtstreeks tot zich te nemen. Wat kon daar voor gevaar in schuilen?
De volgende dag was het kopiëren ineens ontdaan van alle vreugde. Mijn ganzenveer kraste weliswaar over het papier, maar de bezieling ontbrak. In mijn hoofd woedde een storm. Was ik, net zoals Eva, bezweken voor de verleidingen van de Duivel? Dat kon niet, hield ik mezelf voor. Eva had de appel niet kunnen weerstaan en stortte de mensheid zo in het verderf. Ik had slechts het goede voor. Misschien was de abt toch niet de verlichte geest waarvoor ik hem had gehouden. Misschien had God een bedoeling door juist mij op te zadelen met het idee. Misschien was de Duivel juist in de abt gevaren! Die gedachte bezorgde me rillingen. Hij was altijd als een vader voor mij geweest.
Een paar dagen nadien werd ik ziek. De koorts trok als een roedel wolven door mijn lijf. Klappertandend en hoestend lag ik op mijn brits en dacht, nee, wist zeker dat ik zou sterven. Gods toorn, had de abt toch gelijk? Toen begonnen de visioenen. Ik zag demonische machines apocalyptische tekens aan de hemel schrijven, ik zag stervelingen naar die hemel reiken, staande op stapels boeken, ik zag ze God tarten, zwaaiend met papier, ik zag ze oorlogen voeren, oorlogen om woorden, ik zag ze God ontkennen. Ik zag de leegte in hen. Ik zag ze zichzelf verscheuren tot het ingewanden regende en alles bloedrood werd. De kieren van de aarde die van glas en steen geworden was, vulden zich, overstroomden. Dieren, mensen, ze verdronken allen zonder hun Schepper aan te roepen.
Wonder boven wonder kwam ik er weer bovenop. 'God, vergeef me,' bad ik, 'mij, onnozele frater die de listen en lagen van de Duivel niet doorziet.'
Ik weet niet of dat gebed geholpen heeft. Ik mocht verder leven. Maar was dat niet juist de straf? Dagelijks nog kastijd ik mezelf, tot bloedens toe. Het helpt niet. Ik ben gedoemd de herinnering mee te torsen aan de nieuwe zondvloed die ik in mijn visioenen had gezien. Dat is niet het ergste. Het ergste is het weten. Ergens, ooit, zal een ander op het idee komen om letters uit te snijden en die met inkt te besmeren. Dan zal er wellicht geen abt zijn die hem tegenhoudt. En dan? Dan zal de mensheid als Eva de tanden zetten in die appel die zo zoet lijkt, maar zo giftig is.
Ik ben nog één keer terug gegaan naar mijn geboortedorp. Mijn ouders waren gestorven en mijn broers en zussen herkenden me niet meer. Er raakten nog steeds koeien in greppels verstrikt en nog steeds struikelde je haast bij iedere stap over een kip die dan kakelend een goed heenkomen zocht. Maar 's nachts was de stilte een andere. De stilte was een geluid geworden dat als een raaf door mijn schedel fladderde. Ik wist en wilde dat het niet zo was.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten